ตตฺถ ปฐโม ปญฺโห ปจฺฉาชาตสฺส, ทุติโย มหาจตุกฺกสฺส, ตติโย ยุชฺชมานกานํ เสสานํ วเสน เวทิตพฺโพติฯ

7. ปญฺหาวารวิภงฺควณฺณนา

[401-403] ปญฺหาวาเร ‘‘สิยา กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทินา กุสลตฺติเก อุทฺธริตพฺพปุจฺฉานํ ลพฺภมานวเสน วิสฺสชฺชนํ ทสฺเสตุํ กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติอาทิ วุตฺตํฯ กุสโล จ นาเมส สยํ อุปฺปชฺชนฺโต ฐเปตฺวา ปจฺฉาชาตญฺจ วิปากญฺจ เสเสหิ ทฺวาวีสติยา ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติฯ กุสลสฺส ปจฺจโย โหนฺโต ฐเปตฺวา ปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปากวิปฺปยุตฺเต เสเสหิ วีสติยา ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติฯ ตสฺมา เยหิ ปจฺจเยหิ กุสโล กุสลสฺส ปจฺจโย โหติ, เต ปจฺจเย ปฏิปาฏิยา ทสฺเสตุํ เหตุปจฺจเยนาติอาทิ อารทฺธํฯ

ตตฺถ ยา เอสา ปจฺจยวิภงฺควาเร วิย ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมาน’’นฺติ อกตฺวา ‘‘เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธาน’’นฺติ เทสนา กตา, ตสฺสา เอว กรเณ อิทํ ปโยชนํ – ตตฺถ หิ สุญฺญฏฺฐํ ทีเปตุํ ธมฺมานนฺติ วุตฺตํฯ อิธ ปจฺจยโต อุปฺปชฺชมานา ธมฺมา ราสิโต อุปฺปชฺชนฺติ, น เอเกกโตติ ราสฏฺฐํ ทีเปตุํ ขนฺธานนฺติ วุตฺตํฯ ปฏิจฺจวาราทีสุ วา ขนฺธวเสน ปจฺจยุปฺปนฺนเทสนา อารุฬฺหาติ เตเนวานุกฺกเมน อิธาปิ อารุฬฺหาติฯ กสฺมา ปเนเตสุ เอวํ อารุฬฺหาติ? อสงฺกรโต วิภาคทสฺสนตฺถํฯ ‘‘เอกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เสสา ธมฺมา’’ติ หิ อาทินา นเยน วุจฺจมาเน อสุกธมฺมํ นาม นิสฺสาย อสุกธมฺมาติ น สกฺกา อสงฺกรโต ปจฺจเย ปจฺจยุปฺปนฺเน จ ชานิตุํ, เอวํ สนฺเต อุทฺเทสนิทฺเทสา นิพฺพิเสสา สิยุํฯ ตสฺมา อสงฺกรโต วิภาคทสฺสนตฺถํ เอวํ อารุฬฺหาติ เวทิตพฺพาฯ จิตฺตสมุฏฺฐานานนฺติ อิทํ ยสฺส อพฺยากตสฺส กุสโล เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, ตเมว ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ปจฺจยวิภงฺเค ปน กุสลาทิวเสน วิภาคํ อกตฺวา สามญฺญโต สพฺเพสํ เหตูนํ วเสน อุปฺปนฺนรูปทสฺสนตฺถํ จิตฺตสมุฏฺฐานานนฺติ อวตฺวา ตํสมุฏฺฐานานนฺติ วุตฺตํฯ ตสฺมา ตตฺถ อพฺยากตเหตุสมุฏฺฐานรูปํ, โอกฺกนฺติกฺขเณ กฏตฺตารูปมฺปิ สงฺคหํ คตํฯ อิมินา อุปาเยน เสเสสุปิ เอวรูเปสุ วิสฺสชฺชเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[404] ทานํ ทตฺวาติ เทยฺยธมฺมํ จชิตฺวาฯ ยาย วา เจตนาย โส ทิยฺยติ, สา เจตนา ทานํฯ ทตฺวาติ ตํ เจตนํ ปริโยทาเปตฺวา วิสุทฺธํ กตฺวาฯ สีลํ สมาทิยิตฺวาติ ปญฺจงฺคาทิวเสน นิจฺจสีลํ คณฺหิตฺวาฯ อิมินา สมาทานวิรติเยว ทสฺสิตาฯ สมฺปตฺตวิรติสมุจฺเฉทวิรติโย ปน โลเก สีลนฺติ อปากฏตฺตา น วุตฺตาฯ กิญฺจาปิ น วุตฺตา, อารมฺมณปจฺจยา ปน โหนฺติเยวฯ ตตฺถ สมุจฺเฉทวิรติ เสกฺขานํเยว กุสลสฺส อารมฺมณํ โหติ, น อิตเรสํฯ อุโปสถกมฺมํ กตฺวาติ ‘‘ปาณํ น หเน, น จาทินฺนมาทิเย’’ติ (อ. นิ. 3.71) เอวํ วุตฺตํ อุโปสถทิวเสสุ อฏฺฐงฺคอุโปสถกิริยํ กตฺวาฯ ตํ ปจฺจเวกฺขตีติ ตํ กุสลํ เสกฺโขปิ ปุถุชฺชโนปิ ปจฺจเวกฺขติ, อรหาปิ ปจฺจเวกฺขเตวฯ อรหโตปิ หิ ปุพฺเพ กตํ กุสลํ กุสลเมว, เยน ปน จิตฺเตน ปจฺจเวกฺขติ, ตํ กิริยจิตฺตํ นาม โหติฯ ตสฺมา ‘‘เอตํ กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺสา’’ติ อิมสฺมิํ อธิกาเร น ลพฺภติฯ ปุพฺเพ สุจิณฺณานีติ ‘‘ทตฺวา สมาทิยิตฺวา กตฺวา’’ติ หิ อาสนฺเน กตานิ วุตฺตานิ, อิมานิ น อาสนฺเน กตานีติ เวทิตพฺพานิฯ ทานาทีหิ วา เสสานิ กามาวจรกุสลานิ ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตํฯ ฌานา วุฏฺฐหิตฺวาติ ฌานา วุฏฺฐหิตฺวาฯ อยเมว วา ปาฬิฯ เสกฺขา โคตฺรภุนฺติ โสตาปนฺนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ โส หิ โคตฺรภุํ ปจฺจเวกฺขติฯ โวทานนฺติ อิทํ ปน สกทาคามิอนาคามิโน สนฺธาย วุตฺตํฯ เตสญฺหิ ตํ จิตฺตํ โวทานํ นาม โหติฯ เสกฺขาติ โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโนฯ มคฺคา วุฏฺฐหิตฺวาติ มคฺคผลภวงฺคาติกฺกมวเสน อตฺตนา ปฏิลทฺธา มคฺคา วุฏฺฐหิตฺวา, สุทฺธมคฺคโตเยว ปน วุฏฺฐาย ปจฺจเวกฺขณํ นาม นตฺถิฯ

กุสลํ อนิจฺจโตติ เอตฺถ วิปสฺสนูปคํ เตภูมกกุสลเมว เวทิตพฺพํ, วิปสฺสนากุสลํ ปน กามาวจรเมวฯ เจโตปริยญาเณนาติ รูปาวจรกุสลํ ทสฺเสติฯ อากาสานญฺจายตนนฺติอาทีหิ อรูปาวจรกุสลารมฺมณวเสน อุปฺปชฺชมานํ อรูปาวจรกุสลเมวฯ กุสลา ขนฺธา อิทฺธิวิธญาณสฺสาติอาทีหิ ปุคฺคลํ อนามสิตฺวา ธมฺมวเสน ทสฺเสติฯ เตเนเวตฺถ เหฏฺฐา คหิตมฺปิ เจโตปริยญาณํ ปุน วุตฺตํฯ

[405] อสฺสาเทตีติ โสมนสฺสสหคตโลภสมฺปยุตฺตจิตฺเตหิ อนุภวติ เจว รชฺชติ จ ฯ

อภินนฺทตีติ สปฺปีติกตณฺหาวเสน นนฺทติ หฏฺฐปหฏฺโฐ โหติ, ทิฏฺฐาภินนฺทนาย วา อภินนฺทติฯ ราโค อุปฺปชฺชตีติ อสฺสาเทนฺตสฺส ราโค อุปฺปชฺชติ นามฯ อิทํ อฏฺฐปิ โลภสหคตานิ คเหตฺวา วุตฺตํฯ ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชตีติ อภินนฺทนฺตสฺส อตฺตา อตฺตนิยนฺติอาทิวเสน จตูหิปิ จิตฺเตหิ สมฺปยุตฺตา ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติฯ อสนฺนิฏฺฐานคตสฺส ปเนตฺถ วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติฯ วิกฺเขปคตสฺส อุทฺธจฺจํ, อกตํ วต เม กลฺยาณนฺติ วิปฺปฏิสาริโน โทมนสฺสํฯ ตํ อารพฺภาติ ตานิ สุจิณฺณานิ อารมฺมณํ กตฺวาติ อตฺโถฯ พหุวจนสฺส เหส เอกวจนาเทโส, ชาติวเสน วา เอกวจนเมเวตํฯ

[406] อรหา มคฺคา วุฏฺฐหิตฺวาติ มคฺควีถิยํ ผลานนฺตรสฺส ภวงฺคสฺส อติกฺกมวเสน วุฏฺฐหิตฺวาฯ ปจฺจเวกฺขณจิตฺตานิ ปนสฺส กิริยาพฺยากตานิฯ เอวํ กิริยาพฺยากตสฺส อารมฺมณปจฺจยํ ทสฺเสตฺวา ปุน วิปากาพฺยากตสฺส ทสฺเสตุํ เสกฺขา วาติอาทิมาหฯ กุสเล นิรุทฺเธติ วิปสฺสนาชวนวีถิยา ปจฺฉินฺนายฯ วิปาโกติ กามาวจรวิปาโกฯ ตทารมฺมณตาติ ตทารมฺมณตาย, ตํ กุสลสฺส ชวนสฺส อารมฺมณภูตํ วิปสฺสิตกุสลํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ น เกวลญฺจ ตทารมฺมณวเสเนว, ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสนาปิฯ วิปาโก หิ กมฺมํ อารมฺมณํ กตฺวา คหิตปฏิสนฺธิกสฺส กุสลารมฺมโณ โหติเยว, โส ปน ทุพฺพิญฺเญยฺยตฺตา อิธ น ทสฺสิโตฯ

กุสลํ อสฺสาเทตีติอาทิ อกุสลชวนาวสาเน กุสลารมฺมณวิปากํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ วิญฺญาณญฺจายตนวิปากสฺสาติ อิทํ ทุพฺพิญฺเญยฺยมฺปิ สมานํ มหคฺคตวิปากสฺส ตทารมฺมณภาเวน อนุปฺปตฺติโต ลพฺภมานกวเสน วุตฺตํฯ กิริยสฺสาติ อรหตฺตํ ปตฺวา อสมาปนฺนปุพฺเพ อากาสานญฺจายตเน ปฏิโลมโต วา เอกนฺตริกวเสน วา สมาปนฺนกิริยายฯ เจโตปริยญาณสฺสาติอาทีนิ ปรโต อาวชฺชนาย โยเชตพฺพานิฯ ยา เอเตสํ อาวชฺชนา, ตสฺสา กุสลา ขนฺธา อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ

[407-409] ราคนฺติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา ราคํฯ อตฺตโน ราควเสน ปเนตฺถ วณฺณนา ปากฏา โหติฯ อสฺสาเทตีติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ วิจิกิจฺฉาทีสุ ปน ตีสุ อสฺสาเทตพฺพตาย อภาเวน ‘‘อสฺสาเทตี’’ติ น วุตฺตํฯ

ทิฏฺฐิ ปเนตฺถ อุปฺปชฺชติ, สา อสฺสาเทตีติ ปทสฺส ปริหีนตฺตา อาคตปฏิปาฏิยา ปฐมํ น วุตฺตาฯ วิจิกิจฺฉาทีสุเยว ตํ ตํ สภาคํ ปฐมํ วตฺวา ตสฺส ตสฺส อนนฺตรา วุตฺตาฯ อิเมสุ จ ปน ราคาทีสุ ‘‘กิํ เม ปาปธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ อกฺขนฺติวเสน วา, ‘‘กตํ ปาปํ กตํ ลุทฺธ’’นฺติ วิปฺปฏิสาราทิวเสน วา โทมนสฺสุปฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ

[410] จกฺขุํ อนิจฺจโตติ วิปสฺสนานุกฺกเมน โอฬาริกายตนานิ วตฺถุรูปญฺจาติ เอกาทส รูปานิ ปากฏตฺตา คหิตานิฯ ปุน รูปายตนาทีนิ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อารมฺมณตฺตา คหิตานิฯ ยสฺมา ปเนสา วิญฺญาณกายวเสน เทสนา, น ธาตุวเสน, ตสฺมา มโนธาตุ น คหิตาฯ เอวํ สพฺพตฺถ คหิตาคหิตํ เวทิตพฺพํฯ

[411] ผลํ ปจฺจเวกฺขนฺติ นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขนฺตีติ ปจฺจเวกฺขณกุสลสฺส อารมฺมณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ

[413-416] อารมฺมณาธิปตินิทฺเทเส เสกฺขปุถุชฺชนานํ วเสน จตุภูมกกุสลํ ทสฺสิตํ, ตถา สหชาตาธิปตินิทฺเทเสฯ อรหโต อุตฺตมธมฺมํ อธิคตตฺตา โลกิยกุสเลสุ ครุกาโร นตฺถีติ อคฺคมคฺโคว ทสฺสิโตฯ

[417] อนนฺตรปจฺจเย ปุริมา ปุริมาติ เอกภูมกาปิ นานาภูมกาปิ กุสลา เอกโต กตฺวา วุตฺตาฯ อนุโลมํ โคตฺรภุสฺส, อนุโลมํ โวทานสฺสาติ นานารมฺมณวเสนฯ โคตฺรภุ มคฺคสฺส, โวทานํ มคฺคสฺสาติ นานาภูมิวเสนฯ กุสลํ วุฏฺฐานสฺสาติ เอตฺถ ปน กุสลนฺติ เตภูมกกุสลํฯ วุฏฺฐานนฺติ เตภูมกวิปากํฯ เตหิ กุสลชวนวีถิโต วุฏฺฐหนฺติ, ตสฺมา วุฏฺฐานนฺติ วุจฺจติฯ ตํ ทุวิธํ โหติ – ตทารมฺมณํ ภวงฺคญฺจฯ ตตฺถ กามาวจรกุสลสฺส อุภยมฺปิ วุฏฺฐานํ โหติ, มหคฺคตสฺส ภวงฺคเมวฯ มคฺโค ผลสฺสาติ อิทํ ยสฺมา โลกุตฺตรวิปากํ ชวนวีถิปริยาปนฺนตฺตา วุฏฺฐานํ นาม น โหติ, ตสฺมา วิสุํ วุตฺตํฯ อนุโลมํ เสกฺขายาติ อเสกฺขาย กุสลํ อนนฺตรํ น โหติ, ตสฺมา วิภาคํ กโรติฯ ผลสมาปตฺติยาติ โสตาปตฺติผลสกทาคามิผลอนาคามิผลสมาปตฺติยาปิฯ ผลสมาปตฺติยาติ อนาคามิผลสมาปตฺติยาฯ อกุสเล ทุวิธมฺปิ วุฏฺฐานํ ลพฺภติฯ

วิปากาพฺยากตา กิริยาพฺยากตาติ เอตฺถ วิปากาพฺยากตา วิปากาพฺยากตานํเยว, กิริยาพฺยากตา กิริยาพฺยากตานํเยว เวทิตพฺพาฯ ภวงฺคํ อาวชฺชนายาติอาทิ โวมิสฺสกวเสน วุตฺตํฯ ตตฺถ กิริยาติ กามาวจรกิริยาฯ สา ทุวิธสฺสาปิ วุฏฺฐานสฺส อนนฺตรปจฺจโย โหติ, มหคฺคตา ภวงฺคสฺเสวฯ อิติ เย เหฏฺฐา ปจฺจยวิภงฺคนิทฺเทเส ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อารภิตฺวา กุสลํ กุสลสฺส, กุสลํ อพฺยากตสฺส, อกุสลํ อกุสลสฺส, อกุสลํ อพฺยากตสฺส, อพฺยากตํ อพฺยากตสฺส, อพฺยากตํ กุสลสฺส, อพฺยากตํ อกุสลสฺสาติ สตฺต วารา ทสฺสิตา; เตสํ วเสน อิธ สงฺเขปโต อนนฺตรปจฺจโย วิภตฺโตฯ

วิตฺถารโต ปเนตฺถ –

ทสธา สตฺตรสธา, สมสฏฺฐิวิเธน จ;

พหุธาปิ จ นิทฺเทสํ, สาธุกํ อุปลกฺขเยฯ

อยญฺหิ อนนฺตรปจฺจโย น เกวลํ สตฺตธาว นิทฺเทสํ ลภติ, กุสลํ ปน กุสลสฺส วิปากสฺส; อกุสลํ อกุสลสฺส วิปากสฺส; วิปากํ วิปากสฺส กิริยสฺส; กิริยํ กุสลสฺส อกุสลสฺส วิปากสฺส กิริยสฺสาติ เอวํ ทสธาปิ นิทฺเทสํ ลภติฯ น เกวลํ ทสธาเยว, กุสลํ ปน กุสลสฺส กุสลวิปากสฺส อกุสลวิปากสฺส; อกุสลํ อกุสลสฺส อกุสลวิปากสฺส กุสลวิปากสฺส; กุสลวิปากํ กุสลวิปากสฺส อกุสลวิปากสฺส กิริยสฺส; อกุสลวิปากํ อกุสลวิปากสฺส กุสลวิปากสฺส กิริยสฺส; กิริยํ กิริยสฺส กุสลสฺส อกุสลสฺส กุสลวิปากสฺส อกุสลวิปากสฺสาติ เอวํ สตฺตรสธา นิทฺเทสํ ลภติฯ

น เกวลญฺจ สตฺตรสธาว สมสฏฺฐิวิเธนาปิ นิทฺเทสํ ลภเตวฯ กถํ? กามาวจรกุสลญฺหิ ภูมิเภเทน จตุพฺพิธสฺส กุสลสฺส อนนฺตรปจฺจโย โหติ, รูปาวจรารูปาวจรํ สกสกภูมิกสฺเสวาติ กุสลํ กุสลสฺส ฉพฺพิเธน อนนฺตรปจฺจโยฯ

กามาวจรกุสลํ ปน กามาวจรกุสลวิปากสฺส อกุสลวิปากสฺส รูปาวจรวิปากสฺส อรูปาวจรวิปากสฺส โลกุตฺตรวิปากสฺส; รูปาวจรกุสลํ รูปาวจรวิปากสฺส กามาวจรกุสลวิปากสฺส; อรูปาวจรกุสลํ กามาวจรกุสลวิปากสฺส รูปาวจรอรูปาวจรโลกุตฺตรวิปากสฺส; โลกุตฺตรกุสลํ โลกุตฺตรวิปากสฺสาติ กุสลํ วิปากสฺส ทฺวาทสวิเธน อนนฺตรปจฺจโย ฯ อกุสลํ อกุสลสฺส อกุสลวิปากสฺส เตภูมกกุสลวิปากสฺสาติ ปญฺจวิเธน อนนฺตรปจฺจโยฯ

กามาวจรกุสลวิปากํ กามาวจรกุสลวิปากสฺส อกุสลวิปากสฺส รูปาวจรวิปากสฺส อรูปาวจรวิปากสฺสาติ กามาวจรกุสลวิปากํ วิปากสฺส จตุพฺพิเธน อนนฺตรปจฺจโยฯ รูปาวจรวิปากํ เตภูมกกุสลวิปากสฺสาติ ติวิเธน อนนฺตรปจฺจโยฯ อรูปาวจรวิปากํ อรูปาวจรวิปากสฺส กามาวจรกุสลวิปากสฺสาติ ทุวิเธน อนนฺตรปจฺจโยฯ โลกุตฺตรวิปากํ จตุภูมกกุสลวิปากสฺสาติ จตุพฺพิเธน อนนฺตรปจฺจโยฯ เอวํ กุสลวิปากํ วิปากสฺส เตรสธาปิ อนนฺตรปจฺจโยฯ อกุสลวิปากํ อกุสลวิปากสฺส กามาวจรกุสลวิปากสฺสาติ ทุวิเธน อนนฺตรปจฺจโยฯ เอวํ สพฺพถาปิ วิปากํ วิปากสฺส ปญฺจทสวิเธน อนนฺตรปจฺจโยฯ กามาวจรกุสลวิปากํ ปน กามาวจรกิริยสฺส, ตถา อกุสลวิปากํ, ตถา รูปาวจรวิปากํ, ตถา อรูปาวจรวิปากญฺจาติ วิปากํ กิริยสฺส จ จตุพฺพิเธน อนนฺตรปจฺจโยฯ

กามาวจรกิริยํ เตภูมกกิริยสฺส, รูปาวจรารูปาวจรกิริยํ รูปาวจรารูปาวจรานญฺเญวาติ กิริยํ กิริยสฺส ปญฺจวิเธน อนนฺตรปจฺจโยฯ กามาวจรกิริยํ อกุสลวิปากสฺส เจว จตุภูมกกุสลวิปากสฺส จ, รูปาวจรกิริยํ กามาวจรกุสลวิปากรูปาวจรวิปากานํ อรูปาวจรกิริยํ จตุภูมกกุสลวิปากสฺสาปีติ กิริยํ วิปากสฺส เอกาทสวิเธน อนนฺตรปจฺจโยฯ กามาวจรกิริยํ ปน กามาวจรกุสลสฺส อกุสลสฺสาติ กุสลากุสลานํ ทุวิเธน อนนฺตรปจฺจโย โหติฯ เอวํ สมสฏฺฐิวิเธนาปิ นิทฺเทสํ ลภติฯ

น เกวลญฺจ สมสฏฺฐิวิเธเนว, พหุวิเธนาปิ ลภเตวฯ

กถํ? กามาวจรปฐมมหากุสลจิตฺตํ ตาว อตฺตโน, จตุนฺนญฺจ รูปาวจรกุสลานํ ปาทกโยเคน โสฬสนฺนํ โสมนสฺสโลกุตฺตรานนฺติ เอกวีสติยา จ กุสลานํ, ชวนปริโยสาเน ตทารมฺมณภวงฺควเสน อุปฺปชฺชมานานํ เอกาทสนฺนํ กามาวจรวิปากานํ, ภวงฺควเสเนว ปวตฺตานํ รูปาวจรารูปาวจรวิปากานํ, ผลสมาปตฺติวเสน ปวตฺตานํ ทฺวาทสนฺนํ โลกุตฺตรวิปากานนฺติ เอวํ เอกวีสติยา กุสลานํ; ทฺวตฺติํสาย วิปากานนฺติ เตปญฺญาสาย จิตฺตานํ อนนฺตรปจฺจโย โหติ ฯ ตถา ทุติยกุสลจิตฺตํฯ ตติยจตุตฺถานิ ปน ฐเปตฺวา อุปริภูมกกุสลานิ จ โลกุตฺตรวิปากานิ จ เสสเอกวีสติจิตฺตานํฯ ปญฺจมฉฏฺฐานิ อตฺตโน จ, นวนฺนญฺจ อุปริภูมกอุเปกฺขากุสลานํ, เตวีสติยา จ วิปากานนฺติ เตตฺติํสายฯ สตฺตมอฏฺฐมานิ เอกวีสติยาวฯ

ปญฺจ รูปาวจรกุสลานิ อตฺตโน อตฺตโน ปจฺฉิมานํ รูปาวจรกุสลานํ, จตุนฺนมฺปิ ญาณสมฺปยุตฺตมหาวิปากานํ, ปญฺจนฺนํ รูปาวจรวิปากานญฺจาติ ทสนฺนํฯ เอเตเนว จ นเยน อรูปาวจรกุสเลสุ ปฐมํ อตฺตโน วิปาเกน สทฺธิํ เอกาทสนฺนํ, ทุติยํ ทฺวาทสนฺนํ, ตติยํ เตรสนฺนํ, จตุตฺถํ จุทฺทสนฺนํ ผลสมาปตฺติยา จาติ ปนฺนรสนฺนํ โลกุตฺตรกุสลํ อตฺตโน อตฺตโน วิปากสฺเสวฯ อฏฺฐสุ โลภสหคเตสุ เอเกกํ อกุสลํ เอกาทสนฺนํ กามาวจรวิปากมโนวิญฺญาณธาตูนํ นวนฺนํ, มหคฺคตวิปากานํ อตฺตโน อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ เอกวีสติยาฯ ทฺเว โทมนสฺสสหคตานิ อุเปกฺขาสหคตานํ ฉนฺนํ กามาวจรวิปากมโนวิญฺญาณธาตูนํ อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ สตฺตนฺนํฯ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคตทฺวยํ โสมนสฺสสหคตาเหตุกวิปาเกน สทฺธิํ เอกาทสนฺนํ กามาวจรวิปากมโนวิญฺญาณธาตูนํ นวนฺนํ รูปาวจรารูปาวจรวิปากานํ อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ เอกวีสติยาฯ

กุสลวิปากปญฺจวิญฺญาณา กุสลวิปากมโนธาตุยา, มโนธาตุ ทฺวินฺนํ วิปากมโนวิญฺญาณธาตูนํฯ ตาสุ ทฺวีสุ โสมนสฺสสหคตา ทสนฺนํ วิปากมโนวิญฺญาณธาตูนํ ภวงฺคภูตานํ ตทารมฺมณกาเล อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส โวฏฺฐพฺพนกิริยสฺส จาติ ทฺวาทสนฺนํฯ อุเปกฺขาสหคตาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ ปน อาวชฺชนมโนธาตุยา ทฺวิฏฺฐานิกาย อาวชฺชนมโนวิญฺญาณธาตุยา ทสนฺนญฺจ วิปากมโนวิญฺญาณธาตูนนฺติ ทฺวาทสนฺนเมวฯ ติเหตุกมหาวิปากา โสมนสฺสสหคตาเหตุกวชฺชานํ ทสนฺนมฺปิ กามาวจรวิปากมโนวิญฺญาณธาตูนํ รูปาวจรารูปาวจรวิปากานํ อาวชฺชนทฺวยสฺส จาติ เอกวีสติยา, ทุเหตุกวิปากา ฐเปตฺวา มหคฺคตวิปาเก เสสานํ ทฺวาทสนฺนํฯ

ปญฺจ รูปาวจรวิปากา เตภูมกกุสลวิปากสเหตุกปฏิสนฺธิจิตฺตานํ สตฺตรสนฺนํ อาวชฺชนทฺวยสฺส จาติ เอกูนวีสติยาฯ อรูปาวจรวิปาเกสุ ปฐมํ กามาวจรกุสลวิปากติเหตุกปฏิสนฺธิจิตฺตานํ, จตุนฺนํ อรูปาวจรวิปากจิตฺตานํ จตุนฺนํ มโนทฺวาราวชฺชนสฺส จาติ นวนฺนํฯ ทุติยํ เหฏฺฐิมวิปากํ วชฺเชตฺวา อฏฺฐนฺนํ, ตติยํ ทฺเว เหฏฺฐิมานิ วชฺเชตฺวา สตฺตนฺนํ, จตุตฺถํ ตีณิ เหฏฺฐิมานิ วชฺเชตฺวา ฉนฺนํ จตฺตาริ โลกุตฺตรวิปากานิ ติเหตุกวิปากานํ เตรสนฺนํ อตฺตโน อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ จุทฺทสนฺนํฯ

อกุสลวิปากปญฺจวิญฺญาณา อกุสลวิปากมโนธาตุยา, มโนธาตุ อกุสลวิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุยาฯ สา ตทารมฺมณกาเล อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จุติกาเล ปฏิสนฺธิวเสน ภวงฺควเสน จ ปวตฺตานํ อิตเรสมฺปิ นวนฺนํ กามาวจรวิปากานํ อุเปกฺขาสหคตานํ ทฺวินฺนํ ปริตฺตกิริยานญฺจาติ ทฺวาทสนฺนํฯ กิริยมโนธาตุ ทสนฺนํ วิญฺญาณานํ หสิตุปฺปาทกิริยา ปญฺจโวกาเร ภวงฺควเสน ปวตฺตานํ นวนฺนํ ติเหตุกวิปากานํ, ตทารมฺมณวเสน ปวตฺตานํ ปญฺจนฺนํ โสมนสฺสสหคตวิปากานํ อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ อคฺคหิตคฺคหเณน เตรสนฺนํฯ โวฏฺฐพฺพนกิริยา ฐเปตฺวา กิริยมโนธาตุํ ทสนฺนํ กามาวจรกิริยานํ, กามาวจรกุสลากุสลานํ ปญฺจโวกาเร ภวงฺควเสน ปวตฺตานํ ปนฺนรสนฺนํ วิปากจิตฺตานญฺจาติ ปญฺจจตฺตาลีสายฯ

กามาวจรติเหตุกโสมนสฺสสหคตกิริยทฺวยํ ภวงฺควเสน ปวตฺตานํ เตรสนฺนํ ติเหตุกวิปากานํ ตทารมฺมณวเสน ปญฺจนฺนํ โสมนสฺสสหคตวิปากานํ ปริกมฺมวเสน ปวตฺตมานานํ จตุนฺนํ รูปาวจรกิริยานํ อรหตฺตผลสมาปตฺติยา อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ อคฺคหิตคฺคหเณน ทฺวาวีสติยา ทุเหตุกโสมนสฺสสหคตกิริยทฺวยํ ยถาวุตฺตานํ เตรสนฺนํ ภวงฺคจิตฺตานํ ปญฺจนฺนํ ตทารมฺมณานํ อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ อคฺคหิตคฺคหเณน สตฺตรสนฺนํฯ กามาวจรติเหตุกอุเปกฺขาสหคตกิริยทฺวยํ เตสํเยว เตรสนฺนํ ภวงฺคานํ, ตทารมฺมณวเสน ปวตฺตานํ ฉนฺนํ อุเปกฺขาสหคตวิปากานํ, ปริกมฺมวเสน ปวตฺตานํ เอกิสฺสา รูปาวจรกิริยาย จตุนฺนํ อรูปาวจรกิริยานํ อรหตฺตผลสมาปตฺติยา อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ อคฺคหิตคฺคหเณน จตุวีสติยาฯ

ทุเหตุกอุเปกฺขาสหคตกิริยทฺวยํ เตสํเยว เตรสนฺนํ ภวงฺคานํ ฉนฺนํ ตทารมฺมณานํ อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ อคฺคหิตคฺคหเณน อฏฺฐารสนฺนํฯ รูปาวจรกิริเยสุ เอเกกํ นวนฺนํ ปญฺจโวกาเร ติเหตุกภวงฺคานํ อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ ทสนฺนํฯ อรูปาวจรกิริเยสุ ปฐมํ ปญฺจโวกาเร นวนฺนํ ภวงฺคานํ, จตุโวกาเร เอกสฺส อตฺตโน ปจฺฉิมสฺส จาติ เอกาทสนฺนํฯ ทุติยํ จตุโวกาเร ทฺเว ภวงฺคานิ ลภติฯ ตติยํ ตีณิ, จตุตฺถํ จตฺตาริ ผลสมาปตฺติญฺจาติ เตสุ เอเกกํ ยถาปฏิปาฏิยา เอกาทสนฺนํ ทฺวาทสนฺนํ เตรสนฺนํ ปญฺจทสนฺนญฺจ อนนฺตรปจฺจโย โหติฯ เอวํ พหุวิเธนาปิ นิทฺเทสํ ลภติฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘ทสธา สตฺตรสธา, สมสฏฺฐิวิเธน จ;

พหุธาปิ จ นิทฺเทสํ, สาธุกํ อุปลกฺขเย’’ติฯ

สมนนฺตรปจฺจยาทโย อุตฺตานตฺถาเยวฯ

[423] อุปนิสฺสเย สทฺธํ อุปนิสฺสายาติ กมฺมกมฺมผลอิธโลกปรโลกาทีสุ สทฺธํ อุปนิสฺสยํ กตฺวาฯ ยถา หิ ปุริโส เหฏฺฐาปถวิยํ อุทกํ อตฺถีติ สทฺทหิตฺวา ปถวิํ ขนติ, เอวํ สทฺโธ กุลปุตฺโต ทานาทีนํ ผลญฺจ อานิสํสญฺจ สทฺทหิตฺวา ทานาทีนิ ปวตฺเตติฯ ตสฺมา ‘‘สทฺธํ อุปนิสฺสายา’’ติ วุตฺตํฯ

สีลํ อุปนิสฺสายาติอาทีสุปิ อิเม สีลาทโย ธมฺเม อุปนิสฺสยํ กตฺวาติ อตฺโถฯ สีลวา หิ สีลานุภาเวสุ สีลานิสํเสสุ จ กุสโล สีลํ อุปนิสฺสาย สีลวนฺตานํ ทานํ เทติ, อุปรูปริ สีลํ สมาทิยติ สุปริสุทฺธํ อขณฺฑํ, จาตุทฺทสีอาทีสุ ปกฺขทิวเสสุ อุโปสถกมฺมํ กโรติ, สีลสมฺปทํ นิสฺสาย ฌานาทีนิ อุปฺปาเทติฯ พหุสฺสุโตปิ ทานาทิปุญฺญกิริยายตฺตา สพฺพสมฺปตฺติโย ทานาทีนญฺจ สงฺกิเลสโวทานาทิเภทํ สุตมยาย ปญฺญาย ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิโต สุตํ อุปนิสฺสาย ทานาทีนิ ปวตฺเตติฯ จาควาปิ จาคาธิมุตฺโต อตฺตโน จาคสมฺปทํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ, สีลวนฺโต หุตฺวา ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ สีลํ สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ, ตาย ปฏิปตฺติยา ปริสุทฺธจิตฺโต ฌานาทีนิ อุปฺปาเทติฯ ปญฺญวาปิ อิธโลกปรโลกหิตญฺเจว โลกสมติกฺกมนุปายญฺจ อุปปริกฺขนฺโต ‘‘สกฺกา อิมาย ปฏิปตฺติยา อิธโลกหิตมฺปิ ปรโลกหิตมฺปิ โลกสมติกฺกมนูปายญฺจ สมฺปาเทตุ’’นฺติ ปญฺญํ อุปนิสฺสาย ทานาทีนิ ปวตฺเตติฯ

ยสฺมา ปน น เกวลํ สทฺธาทโย ทานาทีนํเยว อุปนิสฺสยา, อตฺตโน อปรภาเค อุปฺปชฺชมานานํ สทฺธาทีนมฺปิ อุปนิสฺสยา เอว, ตสฺมา สทฺธา สีลํ สุตํ จาโค ปญฺญา สทฺธาย สีลสฺส สุตสฺส จาคสฺส ปญฺญายาติ วุตฺตํฯ

ปริกมฺมนฺติ อนนฺตรํ อคฺคเหตฺวา ปุพฺพภาเค ปริกมฺมํ คเหตพฺพํฯ ยถากมฺมูปคญาณสฺส อนาคตํสญาณสฺสาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ทิพฺพจกฺขุปริกมฺมเมว, ปริกมฺมํ วิสุํ นตฺถิฯ ทิพฺพจกฺขุสฺเสว ปริภณฺฑญาณานิ เอตานิ, ตสฺมิํ อิชฺฌมาเน อิชฺฌนฺติ เอวํ สนฺเตปิ ตทธิมุตฺตตาย สหิตํ ทิพฺพจกฺขุปริกมฺมํ เตสํ ปริกมฺมนฺติ เวทิตพฺพํฯ น หิ เอตานิ สพฺเพสํ ทิพฺพจกฺขุกานํ สมคติกานิ โหนฺติฯ ตสฺมา ภวิตพฺพเมตฺถ ปริกมฺมวิเสเสนาติฯ ทิพฺพจกฺขุ ทิพฺพาย โสตธาตุยาติ ทูเร รูปานิ ทิสฺวา เตสํ สทฺทํ โสตุกามสฺส ทิพฺพจกฺขุ โสตธาตุวิสุทฺธิยา อุปนิสฺสโย โหติฯ เตสํ ปน สทฺทํ สุตฺวา ตตฺถ คนฺตุกามตาทิวเสน ทิพฺพโสตธาตุ อิทฺธิวิธญาณสฺส อุปนิสฺสโย โหติฯ เอวํ สพฺพตฺถ ตสฺส ตสฺส อุปการกภาววเสน อุปนิสฺสยปจฺจยตา เวทิตพฺพาฯ

มคฺคํ อุปนิสฺสาย อนุปฺปนฺนํ สมาปตฺตินฺติ เตน เตน มคฺเคน สิถิลีกตปาริปนฺถกตฺตา ปหีนปาริปนฺถกตฺตา จ ตํ ตํ สมาปตฺติํ อุปฺปาเทนฺตีติ เตสํ มคฺโค สมาปตฺติยา อุปนิสฺสโย โหติฯ วิปสฺสนฺตีติ อุปรูปริมคฺคตฺถาย วิปสฺสนฺติฯ อตฺถปฏิสมฺภิทายาติอาทิ ปฏิสมฺภิทานํ มคฺคปฏิลาเภเนว อิชฺฌนโต วุตฺตํฯ เอวํอิทฺธานญฺจ ปเนตาสํ ปจฺฉา เตสุ เตสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติยา มคฺโคว อุปนิสฺสโย นาม โหติฯ

สทฺธํ อุปนิสฺสาย มานํ ชปฺเปตีติ อหมสฺมิ สทฺโธ ปสนฺโนติ มานํ ปวตฺเตติฯ ทิฏฺฐิํ คณฺหาตีติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ วจเน สทฺธาวเสเนว คนฺตฺวา ปญฺญาย อตฺถํ อนุปปริกฺขนฺโต ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล’’ติอาทิวเสน ทิฏฺฐิํ คณฺหาติฯ สีลํ สุตํ จาคํ ปญฺญนฺติ อหมสฺมิ สีลวา สุตวา จาคี ปญฺญาสมฺปนฺโนติ มานํ ชปฺเปติฯ สีลสุตจาคปญฺญาสุ ปน มานมญฺญนํ วิย ทิฏฺฐิมญฺญนํ อุปฺปาเทนฺโต ทิฏฺฐิํ คณฺหาติฯ ราคสฺสาติอาทีสุ สทฺธาทิสมฺปทํ อุปนิสฺสาย อตฺตุกฺกํสนกาเล เตสุ เอเกโก ธมฺโม ราคสฺส, ปรวมฺภนกาเล โทสสฺส, อุภเยน สมฺปยุตฺตสฺส โมหสฺส, วุตฺตปฺปการานํ มานทิฏฺฐีนํ, สทฺธาทิสมฺปทํ อุปนิสฺสาย ภวโภคสมฺปตฺติปตฺถนาย อุปนิสฺสโย โหติฯ

เอวเมตฺถ โลกิยกุสลญฺเญว ทสฺสิตํฯ โลกุตฺตรํ ปน สนฺตํ ปณีตํ อุตฺตมํ อกุสลวิทฺธํสนํฯ ตสฺมา จนฺโท วิย อนฺธการตมานํ น อกุสลสฺส อุปนิสฺสโย โหตีติ น คหิตํฯ

อาตาเปตีติอาทิ กายิกทุกฺขวเสน อพฺยากตธมฺมทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ สทฺโธ หิ สทฺธํ นิสฺสาย อติสีตํ อติอุณฺหนฺติ อโนสกฺกิตฺวา นานปฺปการานิ นวกมฺมเวยฺยาวจฺจาทีนิ กโรนฺโต อตฺตานํ อาตาเปติ ปริตาเปติ, โภคํ อุปฺปาเทตฺวา ปุญฺญานิ กริสฺสามีติ ปริเยฏฺฐิมูลกํ ทุกฺขํ ปจฺจนุโภติฯ สีลวาปิ สีลานุรกฺขณตฺถํ อพฺโภกาสิกตฺตาทิวเสน อตฺตานํ อาตาเปติ ปริตาเปติ, ปิณฺฑจาริกตฺตาทิวเสน ปริเยฏฺฐิมูลกํ ทุกฺขํ ปจฺจนุโภติฯ สุตวาปิ พาหุสฺสจฺจานุรูปํ ปฏิปตฺติํ ปฏิปชฺชิสฺสามีติ วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชนฺโต อตฺตานํ อาตาเปติ ปริตาเปติ, ปริเยฏฺฐิมูลกํ ทุกฺขํ ปจฺจนุโภติฯ จาควาปิ จาคาธิมุตฺตตาย อตฺตโน ยาปนมตฺเตปิ ปจฺจเย อนวเสเสตฺวา ปริจฺจชนฺโต, องฺคาทิปริจฺจาคํ วา ปน กโรนฺโต อตฺตานํ อาตาเปติ ปริตาเปติ, ปริจฺจชิตพฺพสฺส วตฺถุโน อุปฺปาทนตฺถํ ปริเยฏฺฐิมูลกํ ทุกฺขํ ปจฺจนุโภติฯ ปญฺญวาปิ อุปรูปริ ปญฺญํ วฑฺเฒสฺสามีติ สปฺปญฺญตํ นิสฺสาย สีตุณฺหาทีนิ อคเณตฺวา สชฺฌายมนสิกาเรสุ โยคํ กโรนฺโต อตฺตานํ อาตาเปติ ปริตาเปติ, มิจฺฉาชีเว อาทีนวํ สมฺมาชีเว จ อานิสํสํ ทิสฺวา มิจฺฉาชีวํ ปหาย ปริสุทฺเธน อาชีเวน ชีวิตวุตฺติํ ปริเยสนฺโต ปริเยฏฺฐิมูลกํ ทุกฺขํ ปจฺจนุโภติฯ

กายิกสฺส สุขสฺสาติ สทฺธาทิสมฺปตฺติํ อุปนิสฺสาย อุปฺปนฺนานิ สุโขปกรณานิ ปริภุญฺชนกาเล สทฺธาทิสมุฏฺฐานปณีตรูปผุฏกายสฺส จ เตสํ วเสน อวิปฺปฏิสารมูลกปาโมชฺชปีติสมุฏฺฐานรูปผุฏกายสฺส จ สุขุปฺปตฺติกาเล เตสํ กฏตฺตา อุปฺปนฺนวิปากสุขกาเล จ กายิกสฺส สุขสฺส, วุตฺตนเยเนว ทุกฺขุปฺปตฺติกาเล สทฺธาทิคุณสมฺปตฺติํ อสหมาเนหิ ปยุตฺตวธพนฺธนาทิกาเล จ กายิกสฺส ทุกฺขสฺส, สทฺธาทโย อุปนิสฺสาย ปวตฺติตผลสมาปตฺติกาเล ปน ผลสมาปตฺติยา เอเตสุ เอเกโก อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺโพฯ กุสลํ กมฺมนฺติ กุสลเจตนา อตฺตโน วิปากสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย, สา ปน พลวเจตนาว ลพฺภติ, น ทุพฺพลาฯ ตตฺริทํ วตฺถุ – เอกา กิร อิตฺถี อุพฺพนฺธิตุกามา รุกฺเข รชฺชุํ ลคฺเคตฺวา สํวิธาตพฺพํ สํวิทหติฯ

อเถโก โจโร รตฺติภาเค ตํ เคหํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อิมาย รชฺชุยา กิญฺจิเทว พนฺธิตฺวา หริสฺสามี’’ติ สตฺเถน ฉินฺทิตุํ อุปคโตฯ อถ สา รชฺชุ อาสีวิโส หุตฺวา สุสูติ อกาสิฯ โจโร ภีโต อปสกฺกิฯ อิตฺถี อตฺตโน นิเวสนา นิกฺขมิตฺวา รชฺชุปาเส คีวํ ปฏิมุญฺจิตฺวา อุพฺพนฺธา กาลมกาสิฯ เอวํ พลวเจตนา อนฺตราเย นิวาเรตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส อุปนิสฺสโย โหติฯ น ปเนตํ เอกนฺตโต คเหตพฺพํฯ กโตกาสญฺหิ กมฺมํ เอว วิปากสฺส อนฺตรายํ ปฏิพาหิตฺวา วิปจฺจติ, วิปากชนกํ ปน กมฺมํ วิปากสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย น โหตีติ น วตฺตพฺพํฯ กมฺมนฺติ เอตฺถ จตุภูมกมฺปิ เวทิตพฺพํฯ ยํ ปน ปรโต ‘‘มคฺโค ผลสมาปตฺติยา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อเจตนาวเสนฯ เตเนตํ ทีเปติ – โย โกจิ วิปากชนโก ธมฺโม, โส อตฺตโน วิปากสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย โหตีติฯ

ราคํ อุปนิสฺสาย ปาณํ หนตีติ ยสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ สารตฺโต โหติ, ตสฺมิํ วา วิรุทฺธํ, ตสฺส วา อตฺถาย ปาณํ หนติฯ อทินฺนาทานาทีสุปิ เอเตเนวุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สนฺธิํ ฉินฺทตีติ อทินฺนาทานวเสน วุตฺตํฯ ตตฺถ สนฺธินฺติ เคหสนฺธิํฯ นิลฺโลปํ หรตีติ นิลียิตฺวา หรติฯ เอกาคาริกํ กโรตีติ พหูหิ สทฺธิํ เอกเมว เคหํ ปริวาเรตฺวา วิลุมฺปติฯ ปริปนฺเถ ติฏฺฐตีติ ปนฺถทูหนกมฺมํ กโรติฯ โทสํ อุปนิสฺสายาติอาทีสุ ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติอาทิวเสน อุปฺปนฺนํ โทสํ อุปนิสฺสยํ กตฺวาฯ โมหํ อุปนิสฺสายาติ ปาณาติปาตาทีสุ อาทีนวปฏิจฺฉาทกํ โมหํ อุปนิสฺสยํ กตฺวาฯ มานํ อุปนิสฺสายาติ อหํ กิํ หนิตุํ น สกฺโกมิ, อาทาตุํ น สกฺโกมีติ มานํ อุปนิสฺสยํ กตฺวาฯ เกนจิ วา ปน อวญฺญาโต โหติ ปริภูโต หีฬิโต, ตํ โอมานํ อุปนิสฺสยํ กตฺวาติปิ อตฺโถฯ ทิฏฺฐิํ อุปนิสฺสายาติ ยญฺญาทีสุ พฺราหฺมณาทโย วิย ปาทสิกมิลกฺขุอาทโย วิย จ ทิฏฺฐิํ อุปนิสฺสยํ กตฺวาฯ ปตฺถนํ อุปนิสฺสายาติ ‘‘สเจ เม อิทํ นาม อิชฺฌิสฺสติ, เอวรูปํ เต พลิกมฺมํ กริสฺสามีติ เอวํ เทวตายาจนสงฺขตํ วา, อสุกํ นาม เม ฆาเตตฺวา เทหิ, อสุกสฺส สนฺตกํ อาหร, เอหิ วา เม เอตานิ กมฺมานิ กโรนฺตสฺส สหาโย โหหี’’ติ เอวมาทิํ วา ปตฺถนํ อุปนิสฺสยํ กตฺวาฯ ราโค โทโส โมโห มาโน ทิฏฺฐิ ปตฺถนา ราคสฺสาติฯ

เอตฺถ ราโค ราคสฺสาปิ อุปนิสฺสโย โหติ โทสาทีนมฺปิฯ โทสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ปาณาติปาโต ปาณาติปาตสฺสาติ ปาณาติปาตี อสํวเร ฐิตตฺตา อญฺญมฺปิ ปาณํ หนติฯ โย วา เอเตน หโต, ตสฺส ญาติมิตฺเตหิ อุปทฺทุโต เตสุ อญฺญมฺปิ หนติฯ เอวํ ปาณาติปาโต ปาณาติปาตสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโยฯ ภณฺฑสามิกํ ปน โคปกํ วา ฆาเตตฺวา ปรภณฺฑหรเณ, สามิกํ ฆาเตตฺวา ตสฺส ทาราติกฺกเม, นาหํ หนามีติ มุสาภณเน, กตสฺส ปฏิจฺฉาทนตฺถาย อกตสฺส วา กรณตฺถาย เปสุญฺญํ อุปสํหาเร, เตเนว นเยน ผรุสวาจานิจฺฉารเณ, สมฺผปฺปลาปภณเน, ปรํ หนิตฺวา อภิชฺฌายิตพฺพปรวิตฺตูปกรณาภิชฺฌายเน, โย เตน ฆาติโต โหติ; ตสฺส มิตฺตามจฺจา อุจฺฉิชฺชนฺตูติอาทิจินฺตเน ‘‘เอวํ เม ปาณาติปาโต นิชฺชิณฺโณ ภวิสฺสตี’’ติ ทุกฺกรการิกาทิวเสน ทิฏฺฐิคฺคหณกาเล ปาณาติปาโต อทินฺนาทานาทีนมฺปิ อุปนิสฺสโย โหติฯ อิมินา อุปาเยน อทินฺนาทานาทิมูลเกสุปิ จกฺเกสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

มาตุฆาติกมฺมํ มาตุฆาติกมฺมสฺสาติ อญฺญํ มาตรํ หนนฺตํ ทิสฺวา ‘‘วฏฺฏติ เอวํ กาตุ’’นฺติ อตฺตโน มาตรํ หนนฺตสฺส วา, เอกสฺมิํ ภเว หนฺตฺวา อปรสฺมิมฺปิ หนนวเสน วา, เอกสฺมิํเยว ภเว ‘‘คจฺฉ, เม มาตรํ หนาหี’’ติ ปุนปฺปุนํ อาณาปนวเสน วา, ทฺวีหิ ปหาเรหิ นิยตมรณาย ทุติยปหารทานวเสน วา มาตุฆาติกมฺมํ มาตุฆาติกมฺมสฺส อุปนิสฺสโย โหติฯ เสสานิปิ ยถาโยคํ อิมินาว นเยน เวทิตพฺพานิฯ ยสฺมา ปน พลวากุสลํ ทุพฺพลากุสลสฺส อุปนิสฺสโย น โหติ, ตสฺมา กมฺมปถานนฺตริยกมฺมวเสเนว เทสนา กตาติ วทนฺติฯ ตํ น เอกนฺตโต คเหตพฺพํฯ ปาณาติปาตาทีนิ หิ กตฺวา ‘‘กสฺมา เอวมกาสี’’ติ โจทิยมาโน โกปมตฺตกมฺปิ กโรติฯ วิปฺปฏิสารีปิ โหติฯ อปฺปมตฺตเกปิ จ กิเลเส อุปฺปนฺเน ตํ วฑฺเฒตฺวา วีติกฺกมํ กโรติฯ ตสฺมา พลวํ ทุพฺพลสฺส ทุพฺพลญฺจ พลวสฺสาปิ อุปนิสฺสโย โหติเยวฯ ยํ ปน ปจฺจยวิภงฺคสฺส อุทฺเทสวณฺณนายํ วุตฺตํ ‘‘พลวการณฏฺเฐน อุปนิสฺสโย โหตี’’ติ, ตํ การณภาวสฺเสว พลวตาย วุตฺตํ, น อุปนิสฺสยปจฺจยธมฺมานํฯ กมฺมกิเลสา หิ พลวนฺโตปิ ทุพฺพลาปิ พลวการณํ โหนฺติเยวฯ

ราคํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทตีติอาทีสุ อโห วตาหํ จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺยนฺติ อุปปตฺติภเว วา โภเคสุ วา ราคํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติฯ สีลสมาทานอุโปสถกมฺเมสุปิ เอเสว นโยฯ ฌานํ ปน ราควิกฺขมฺภนตฺถาย, วิปสฺสนํ ราคสฺส ปหานตฺถาย, มคฺคํ สมุจฺเฉทนตฺถาย อุปฺปาเทนฺโต ราคํ อุปนิสฺสาย อุปฺปาเทติ นามฯ วีตราคภาวตฺถาย ปน อภิญฺญํ สมาปตฺติญฺจ อุปฺปาเทนฺโต ราคํ อุปนิสฺสาย อุปฺปาเทติ นามฯ เอตฺตาวตา หิ วีตราโค นาม โหติฯ

สทฺธายาติ ทานาทิวเสน ปวตฺตสทฺธาย สีลาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ยเถว หิ ทานาทิวเสน สทฺธาทโย อุปฺปาเทนฺโต ราคํ อุปนิสฺสาย อุปฺปาเทติ นาม, เอวํ ราคาทโยปิ สทฺธาทีนํ อุปนิสฺสยปจฺจยา นาม โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ตสฺส ปฏิฆาตตฺถายาติ ตสฺส ปฏิพาหนตฺถาย, วิปาโกกาสสฺส อนุปฺปทานตฺถายาติ อตฺโถฯ สปฺปฏิฆาเตสุ ตาว เอวํ โหตุ, ยานิ ปน อปฺปฏิฆาตานิ อานนฺตริยกมฺมานิ, เตสุ ‘‘ตสฺส ปฏิฆาตตฺถายา’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ? ตสฺส อชฺฌาสยวเสนฯ ตปฺปฏิฆาตตฺถาย ปวตฺเตมีติ หิสฺส อชฺฌาสโย, ตํ คเหตฺวา เอวํ วุตฺตํฯ

ราคํ อุปนิสฺสาย อตฺตานํ อาตาเปตีติ ยตฺถ รตฺโต, ตสฺส ทุกฺกเรน ปตฺติํ สมฺปสฺสนฺโต เอวํ กโรตีติ สพฺพํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ กายิกสฺส สุขสฺสาติ ราคาทิสมติกฺกมวเสน กุสลํ กตฺวา ปฏิลทฺธสุขสฺส วา ราคาทิวเสน อนาทีนวทสฺสาวิโน กาเม ปริภุญฺชนวเสน อุปฺปนฺนสุขสฺส วาฯ ทุกฺขสฺสาติ อาตาปนาทิวเสน อุปฺปนฺนสุขสฺส วา ราคาทิเหตุ ปวตฺตวธพนฺธนาทิวเสน อุปฺปนฺนทุกฺขสฺส วาฯ ผลสมาปตฺติยาติ ราคาทโย สมุจฺฉินฺทิตฺวา วา อุปฺปาทิตาย เตหิ วา อฏฺฏียมาเนน สมาปนฺนายฯ

กายิกํ สุขนฺติอาทีสุ สุเข อุปฺปนฺเน ตํ อสฺสาเทตฺวา ปุนปฺปุนํ ตถารูเปเหว ปจฺจเยหิ ตํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ปุริมํ ปจฺฉิมสฺส อุปนิสฺสโย โหติฯ

สีตาทีสุ ปน อคฺคิสนฺตาปนาทีนิ อติเสวนฺตสฺส ปุพฺพภาเค สุขํ อปรภาเค ทุกฺขสฺส, ‘‘สุโข วติ มิสฺสา ปริพฺพาชิกาย ตรุณาย โลมสาย พาหาย สมฺผสฺโส’’ติ กาเมสุ ปาตพฺยตํ อาปชฺชนฺตสฺส อิธ กายิกํ สุขํ เนรยิกสฺส กายิกทุกฺขสฺส, อโรคภาเวน ปน สุขิโน ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺตสฺส กายิกํ สุขํ ผลสมาปตฺติยา อุปนิสฺสยปจฺจโย โหติฯ ทุกฺขปฏิฆาตาย ปน สุขํ เสวนฺตสฺส ทุกฺขปฏิฆาตาย จ ภควโต วิย อาพาธํ วิกฺขมฺเภตฺวา ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺตสฺส กายิกทุกฺขํ กายิกสุขสฺส เจว ผลสมาปตฺติยา จ, อุปนิสฺสยปจฺจโย โหติฯ อุตุสปฺปาโย สุขสฺส เจว ผลสมาปตฺติยา จ, อสปฺปาโย ทุกฺขสฺสฯ อุตุอสปฺปายํ วา อภิภวิตฺวา สมาปตฺติสมุฏฺฐิตรูปวเสน อุปฺปนฺนํ สุขํ อนุภวิตุกามสฺส อสปฺปาโยปิ อุตุ ผลสมาปตฺติยา ปจฺจโยวฯ โภชนเสนาสเนสุปิ เอเสว นโยฯ ปุน กายิกํ สุขนฺติอาทีนิ เกวลํ เอกโต ทสฺสิตานิฯ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ปเนสํ ปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพฯ ผลสมาปตฺติ กายิกสฺส สุขสฺสาติ สมาปตฺติสมุฏฺฐานรูปวเสน อุปฺปนฺนสฺส สุขสฺสฯ ตํ เหส สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย อนุภวติฯ

กายิกํ สุขํ อุปนิสฺสาย ทานนฺติอาทีสุ ‘‘อโห วต เม อิทํ สุขํ น ปริหาเยยฺยา’’ติ ปตฺตสฺส วา อปริหายนวเสน; ‘‘อโห วตาหํ อายติํ เอวรูปํ สุขํ ปาปุเณยฺย’’นฺติ อปฺปตฺตสฺส วา ปตฺติวเสน; ทุกฺเขปิ ‘‘อโห วต เม ทุกฺขํ ปริหาเยยฺยา’’ติ ปตฺตสฺส ปริหายนวเสน วา; ‘‘อายติํ เอวรูปํ นุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ อนุปฺปาทปตฺถนาวเสน วา สุขทุกฺขานํ อุปนิสฺสยตา เวทิตพฺพาฯ อุตุโภชนเสนาสนานิ วุตฺตนยาเนวฯ ปุน กายิกํ สุขนฺติอาทีสุ ยสฺมา ‘‘สาธุ โข, มาริส, โมคฺคลฺลาน, พุทฺธสรณคมนํ โหตี’’ติ สุขปฺปตฺตานมฺปิ, ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต, โส ภควา, โย เอวรูปสฺส ทุกฺขสฺส ปริญฺญาย ธมฺมํ เทเสตี’’ติ (อุทา. 18) ทุกฺขปฺปตฺตานมฺปิ สทฺธา อุปฺปชฺชติฯ สุขทุกฺเขหิ จ สํโยควิโยคตฺถาย สีลาทิปริปูรณํ กเรยฺย, ตสฺมา สุขทุกฺขานิ สทฺธาทีนํ อุปนิสฺสยภาเวน ทสฺสิตานิฯ อุตุอาทีนิปิ ยถาโยคํ โยเชตพฺพานิฯ กายิกํ สุขํ อุปนิสฺสาย ปาณํ หนตีติอาทีสุปิ วุตฺตนยานุสาเรเนว สุขาทีนํ อุปนิสฺสยตา เวทิตพฺพาฯ

อิมสฺมิํ ปน อุปนิสฺสยภาชนีเย กุสโล กุสลสฺส ติวิเธนาปิ อุปนิสฺสโย, อกุสลสฺส ทุวิเธน, อพฺยากตสฺส ติวิเธนฯ อกุสโล อกุสลสฺส ติวิเธน, กุสลสฺส เอกวิเธน, อพฺยากตสฺส ทุวิเธนฯ

อพฺยากโตปิ อพฺยากตสฺส ติวิเธน, ตถา กุสลสฺส, ตถา อกุสลสฺสาติฯ เอวํ กุสโล อฏฺฐวิเธน, อกุสโล ฉพฺพิเธน, อพฺยากโต นววิเธนาติ เตวีสติวิเธน อุปนิสฺสโย ภาชิโตติ เวทิตพฺโพฯ

[424] ปุเรชาเต จกฺขาทีนิ โอฬาริกวเสน วุตฺตานิฯ อาโปธาตุอาทีนิปิ ปน ปุเรชาตารมฺมณานิ โหนฺติเยวฯ วตฺถุ ปุเรชาตํ จกฺขายตนนฺติอาทิ ยํ วตฺถุ หุตฺวา ปุเรชาตํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ วตฺถุ วิปากาพฺยากตานนฺติ ปวตฺติยํ ปุเรชาตปจฺจยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

[425] ปจฺฉาชาเต อิมสฺส กายสฺสาติ จาตุมหาภูติกกายสฺสฯ ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ อุปตฺถมฺภนวเสน ปจฺฉาชาโต หุตฺวา ปจฺจโยฯ อุปตฺถมฺภกฏฺเฐน ปจฺจยตฺตาเยว เหส ปจฺฉาชาตปจฺจโยติ อิมสฺมิํ ปญฺหาวาเร อนุโลมโต อาคโตฯ

[426] อาเสวนปจฺจเย อนุโลมํ โคตฺรภุสฺสาติอาทีนํ วิสุํ คหเณ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว การณํ เวทิตพฺพํฯ

[427] กมฺมปจฺจเย กุสลา เจตนา สมฺปยุตฺตกานนฺติ เอตฺถ สหชาตนานากฺขณิกวิภาคสฺส อภาวโต สหชาตาติ น วุตฺตาฯ อพฺยากตวิสฺสชฺชเน ปน โส วิภาโค อตฺถิ, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตาฯ ปฏิสนฺธิคฺคหณํ กฏตฺตารูปานํ วเสน กตํฯ เจตนา วตฺถุสฺสาติ กิญฺจาปิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุปติฏฺฐิตา อรูปธมฺมา วตฺถุปจฺจยา วตฺตนฺติ, เจตนา ปน วตฺถุสฺสาปิ ปจฺจโยติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ

[428] วิปากปจฺจเย ปฏิสนฺธิวาเร อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[429-438] อาหารปจฺจเย อิมสฺส กายสฺสาติ อิมสฺมิํ จตุสนฺตติวเสน ปวตฺเต จาตุมหาภูติกกาเย อาหารสมุฏฺฐานสฺส ชนกวเสน, เสสสฺส อุปตฺถมฺภกวเสน อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยฯ อินฺทฺริยปจฺจยาทีสุปิ ปฏิสนฺธิวาโร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ปญฺหาวารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปญฺหาวารสฺส ฆฏเน อนุโลมคณนา